Nghệ thuật Phan Nguyên là một nghệ thuật thuần bản năng.
Một nghệ thuật do trực cảm ngự trị, do xúc cảm, do tâm cảm, do linh cảm ngự trị. Một nghệ thuật có thể khiến phảng phất liên tưởng đến dòng Trừu Tượng Trữ Tình (Mathieu, Pollock), nhưng đã mang đậm một dấu ấn riêng biệt.
Từ nay thoạt nhìn không thể nhận diện khác.
Bài học thử nghiệm đã được chắt lọc. Thời rèn luyện hầu như không để lại vết hằn. Thoát ly phần lớn khỏi câu thúc kỹ thuật, Phan Nguyên đến với chúng ta, nhân dịp triển lãm cá nhân tổ chức tại Paris cuối thu 1993, với một bút pháp đặc thù, khẳng định một tài năng đang độ sung mãn.
Phan Nguyên vẽ bằng xung năng, bằng nội lực. Những bức xúc của xung lực bắt rễ từ sâu thẳm của tâm thức, từ đáy tiềm thức, từ cái hỗn mang của sự sống, để theo một quỹ đạo nội phá liên chuyền, phân rã - phối hợp, bật nên những tạo phẩm thét cao rung cảm.
Mỗi bức tranh thường mang dạng một nảy sinh, một nở rộ, một trào dâng với những nét bộc phát, những vệt phun tỏa, những tia phóng xạ.
Những thể hiện khác của xúc cảm cũng không thiếu: đường lượn của mơ màng, cuộn quấn của giằng xé sôi nổi, vòng bọc của ẩn ức trăn trở, mảnh vỡ của ảo giác, nói chung đủ loại hình thể nguyên thủy của thế giới vô hay hữu cơ, vang vọng qua lăng kính tưởng tượng, từ một vũ trụ vô thường.
Nhưng biểu trưng nổi bật vẫn là những nét chải mạnh, những chớp rạch, những tia phọt, những hằn khắc, tụ đọng những giây phút nhập định, những khoảnh khắc thiên khải trên bức vải không đặt trên giá vẽ, mà trải thẳng mặt đất để nhận những nhát cọ xuất thần.
Dưới dạng đó những tạo phẩm của Phan Nguyên gây sâu sắc ấn tượng một sự bừng nở, một tụng ca, một hài tấu, một giao tình, một hoan hội, hội sao, hội mùa, hội hoa, hội lửa, hội bông pháo...
Hãy nghe chính họa sĩ tả quá trình sáng tạo của mình:
" Đầu óc thanh thản, tứ chi mềm mại, tâm hồn thiền định trống vắng, một màu vải trắng tinh như bông giúp ta lắng nghe mọi rung động, cảm xúc đến từ cõi sâu kín. Âm vang nội tâm được phóng vào vũ trụ vô tận, dội trở lại những tín hiệu mơ hồ nào đấy, thấm vào lòng, chuyển qua tim, lan đến từng thớ thịt, bật ra thành nét vẽ.
Người đời thường gọi là xung lực.
Múc độ thiền định càng sâu thì xung lực càng mạnh. Nó chỉ đến trong phút chốc để đòi chuyển hóa thành màu sắc, hiện hình lên khung vải và tức thì phải bắt lấy...
Đôi tay chỉ là phương tiện. Sức mạnh nội tâm kia mới chính là đôi mắt hướng dẫn mọi động tác sáng tạo trung thực, chân tình, tự do. Là gạch nối giữa hữu hình và vô hình, là nền tảng đưa không gian quyện lấy thời gian, đẩy vô thức trở thành nhận thức mà tác phẩm là tụ điểm..."
Cho nên mỗi bức tranh của Phan Nguyên là một thách thức với định mệnh, một cuộc vật lộn với thiên thần, một thám hiểm vào hư vô. Mà cũng thường là một tao ngộ với hạnh phúc.
Nguyễn Thanh Nhã
Giáo sư đại học Sorbonne, Paris. Pháp
(1928 - 2008)
